Vanwege het coronavirus digitaliseren Nederlandse moslims hun rituelen rondom de dood. En noodgedwongen krijgen overledenen in Nederland hun laatste rustplaats, niet in het land van afkomst.
Hij trekt zijn mondkapje een beetje opzij, en kijkt recht de camera in. Dan zegt hij plechtig: “Salaam Alaikoum, beste broeders en zusters”. De 34-jarige Aimad Bennouho spreekt de kijkers toe van de livestream waarop de uitvaart te volgen is van een geliefd moskeebestuurder uit Den Haag die overleed aan het coronavirus. Via Facebook kunnen mensen thuis meekijken: op het moment zelf, maar ook achteraf.
Het is een van de rituelen die Nederlandse moslims noodgedwongen digitaliseren. Veel van de islamitische gebruiken rond de dood voltrekken zich vanwege het coronavirus in aangepaste vorm. Zo kan er geen dodengebed meer worden gehouden in de moskee, kan de rituele wassing niet plaatsvinden, en kunnen er maar dertig personen bij een begrafenis zijn.
Dankzij de livestream kun je vanuit huis toch meedoen aan het dodengebed, maar dan vanaf de bank. Naast de video zijn reacties te lezen van kijkers: condoleances, gebeden, koranverzen, en emoticons. Veel hartjes en opgeheven gebedshandjes. Tot nu toe is de opname van de uitvaart meer dan 90.000 keer bekeken. Over de telefoon legt Aimad Bennouho uit dat het veel zegt over hoe de moskeebestuurder van waarde was voor de Marokkaanse gemeenschap. “Hij was een vaderfiguur, voor mij en voor vele anderen. De eerste woorden uit de Koran heb ik in zijn moskee geleerd.”
Rijen van vijf, met anderhalve meter ertussen
Op de video is te zien hoe Bennouho – zwartleren jasje over een djellaba – de uitvaart in goede banen leidt. De dertig man die aanwezig mocht zijn op de islamitische begraafplaats Ar-Raza in Almere, volgt zijn aanwijzingen nauwgezet op. Ze gaan klaarstaan voor het dodengebed. In rijen van vijf of zes, met anderhalve meter ruimte ertussen, nemen ze plaats. Door de mondkapjes heen heffen ze hun gebed aan.
Even later helpen de uitvaartgasten het graf te dichten. Die hulp is meer dan welkom, want bij Ar-Raza hebben ze hun handen vol. Normaal gezien vinden hier enkele begrafenissen per maand plaats, nu zijn het er een stuk of twintig per week. Ook dat heeft met de coronacrisis te maken. Nederlandse moslims die in Turkije of Marokko begraven hadden willen worden, moeten uitwijken. Sinds Marokko het luchtruim gesloten heeft, kunnen lichamen niet meer worden overgevlogen. Naar Turkije gaan nog wel vluchten om lichamen te repatriëren, maar familieleden mogen niet mee.
Niemand mocht erbij zijn
De moeder van Serife Ayten (30) uit Schiedam ging zo alleen in haar kist het vliegtuig in naar Turkije. Ze stierf alleen, in het verpleeghuis in Nederland. Niemand mocht erbij zijn. Ook in het mortuarium was de familie niet welkom voor een afscheid. Ze vermoedden dat ze aan corona was overleden, al bleek dat na een test niet zo te zijn geweest. Er was geen wassing, geen dodengebed, vertelt Serife. “Ik heb zelfs haar grafkist niet gezien. Ook mijn vader niet. We hebben helemaal niks kunnen doen.”
Moeder Ayten raakte in coma na een medische fout bij het vervangen van de batterijen van haar pacemaker. Maar ze ontwaakte weer. “Ze was juist langzaam weer dingen aan het leren, ze kon mijn naam weer zeggen. Ik bezocht haar elke dag. Ze moest ons horen en zien, dat deed haar goed.”
Op 17 maart zag Serife haar moeder voor het laatst. Daarna videobelde ze soms nog, met hulp van de verpleging, en zo heeft ze ook de laatste woorden met haar gewisseld. In de nacht van 30 maart is ze overleden. Ze werd op de familiebegraafplaats in de Turkse stad Aksaray begraven. “Mijn nichtjes in Turkije zijn naar de begraafplaats gegaan, en hebben ons vandaar gebeld, ook met een videoverbinding. Het enige wat we zagen is wat zand. We zijn aan het wachten op het moment dat al deze ellende voorbij is. Dan gaan we met het eerste vliegtuig naar mijn moeder toe.”
Ja, zegt Serife, sociale media zijn een troost. Ze heeft honderden berichtjes gekregen via WhatsApp en Facebook. “Ook van mensen die ik al jaren niet meer spreek. ‘Wat was jouw moeder een goed mens, wij zullen ook voor haar bidden.’ Dat doet goed om te horen. Maar weet je hoe pijnlijk het ook is om alles via de telefoon te moeten doen?”
Eeuwige grafrust
De plotselinge behoefte aan islamitische begraafplaatsen in Nederland plaatst de gemeenschap voor een uitdaging. Bijna een kwart van de Nederlandse gemeenten heeft een islamitische grafakker op de algemene begraafplaats. Maar omdat die grond van de gemeente is, is de eeuwige grafrust meestal niet gegarandeerd. De islamitische gemeenschap in Den Haag wil graag een begraafplaats waar dat wel zo is. Hier lopen nog gesprekken over met het gemeentebestuur. Een motie van Denk om op korte termijn begraafplaatsen met eeuwige grafrust in Nederland te regelen, werd verworpen door de Tweede Kamer. In Rotterdam is wel een noodmaatregel afgekondigd om eeuwige grafrust mogelijk te maken.
En in het Drentse Zuidlaren werden twee dagen geleden de eerste bouwwerkzaamheden verricht voor een nieuwe islamitische begraafplaats – mét eeuwige grafrust. Vanwege de coronacrisis is eigenaar Hamed Amrino, die de grond voor de begraafplaats al had gekocht, vervroegd met de aanleg begonnen. Met een crowdfundingsactie drukt hij de kosten – het benodigde bedrag liep plots snel binnen. “Ik wist niet wat me overkwam: mijn telefoon stond plotseling roodgloeiend. We zijn nu bezig om alles administratief op orde te krijgen, maar hebben al meer dan 500 inschrijvingen, van mensen die in de toekomst bij ons begraven willen worden.”
Nu bouwen ze een hoekje waar straks zo snel mogelijk 82 mensen begraven kunnen worden. “Als het goed is, kunnen volgende week, rond de eerste dag van de ramadan, de eerste mensen hier terecht.”
Amrino kocht de grond aan in Zuidlaren namens de stichting Bijzondere Islamitische Begraafplaatsen in Nederland (BIBIN). “Veel gemeentes doen moeilijk. Waarom wijzen ze niet gewoon een plek aan, aan de rand van de stad? We willen gewoon het volle pond betalen, en het zelf exploiteren. Ik denk dat zij te veel met hun eigen zorg bezig zijn: het vullen van de algemene begraafplaatsen. Die zijn namelijk voor driekwart leeg vanwege de behoefte aan crematie onder veel Nederlanders. Dat kost de gemeente honderdduizenden euro’s. Als wij als moslims daar gaan liggen, komt er heel veel geld binnen.”
Religiewetenschapper Khadija Kadrouch-Outmany, die promoveerde op islamitische begrafenissen in Nederland en België, ziet dat er snel iets verandert. Ze sprak voor haar onderzoek met Nederlandse en Belgische moslims over het land waarin ze begraven willen worden. Toen ze aan haar onderzoek begon, nu bijna tien jaar geleden, viel de keuze nog massaal op een graf in Turkije of Marokko. Vanwege de eeuwige grafrust. Vanwege een gevoel van verbondenheid met het land van afkomst, of met familie die daar al begraven ligt. Of vanwege de kosten: buiten Nederland zijn graven een stuk goedkoper.
Voor haar onderzoek reisde ze ook naar Marokko, waar ze hoorde dat de ‘eeuwige grafrust’ wel beloofd wordt, maar ook niet altijd gegarandeerd is. “Een ambtenaar van het ministerie zei: als er in Rabat een appartementencomplex of busstation moet komen, dan wijkt een begraafplaats daar ook weleens voor. Maar er wordt niet, zoals in Nederland wel gebeurt, ronduit gezegd: ‘Dit is voor vijftig jaar…’ Het is een beetje van: als je het er niet over hebt, dan bestaat het niet.” Ze is even stil. “Eeuwig is heel lang, hè? Eigenlijk is het een theologisch concept. Een woord dat niet van deze wereld is.”
In haar onderzoek zei 90 procent van de moslims die ze sprak nog in Marokko of Turkije begraven te willen worden. “Ook jonge mensen, van de tweede generatie. Maar er is intussen een hele ontwikkeling op gang gekomen. Van sommigen weet ik dat ze van gedachten zijn veranderd. Het gaat er nu over, thuis aan de keukentafel, en in het publieke debat. Zo heeft burgemeester Aboutaleb van Rotterdam al geroepen dat hij in Nederland begraven wil worden. En een Marokkaanse columniste van de Volkskrant deed dat laatst ook. Als ik hetzelfde onderzoek nu weer zou doen, verwacht ik een compleet andere uitkomst.”
‘Je wil je kindje dicht bij je houden’
De coronasituatie kan voor een stroomversnelling zorgen, denkt Kadrouch-Outmany. “Het feit dat hier ouders begraven worden, zal veel doen met de keuze van hun kinderen. Ik zag dat ook bij jonge moslimouders die een kindje verloren. Zij laten dat vaak in Nederland begraven. Als ouder ben je geprogrammeerd om je kindje dicht bij je te houden. Dat bepaalt dus ook waar je zelf begraven wilt worden.”
Voor Aimad Bennouho, de jongeman van de livestream, is er geen enkele twijfel over de vraag waar hij begraven zou willen worden. Dat is in Den Haag. Laatst heeft hij zijn wens uitgesproken tegenover de gemeenteraad. Toen zijn moeder vier jaar geleden overleed, was het zwaar om haar in Marokko te begraven. “Ze moest eerst vier dagen de koeling in. Dan overgevlogen worden. Dan kom je aan in Marokko, en is dat weer een emotionele aanslag. Je maakt alles twee keer mee. Dan heb ik het nog niet over de bureaucratische en administratieve rompslomp – dat is allemaal te veel. Je moet het nabestaanden in deze situatie juist zo makkelijk mogelijk maken. En met het oog op dat ik ook kinderen krijg, en ook voor al mijn dierbaren, familieleden, vrienden en kennissen hier, wil ik voor hen ook dat ik hier in Nederland kom te liggen.”
Heel graag zou hij zijn eigen moeder dichtbij hebben liggen, zodat hij haar graf kan bezoeken, zegt Aimad. “Maar omdat dat niet meer kan, wil ik dit voor anderen mogelijk maken.” Hij is vrijwilliger bij de begraafplaats in Zuidlaren. En hij zet zich in voor het realiseren van islamitische begraafplaatsen met eeuwige grafrust in Den Haag en op andere plaatsen. “Ik geloof er heilig in dat als ik als zoon goede daden verricht, dat mijn moeder daar in het paradijs ook een beloning voor toekomt. Daar doe ik het voor.”